Sergej Dovlatov. Omtrekkende bewegingen. Vier romans. Amsterdam, Van Oorschot, 2023, 555 p. Vert. Robbert-Jan Henkes.

Sergej Dovlatov (1941-1990) is een schrijver die stilaan meer en meer ontdekt en vertaald wordt. In de jaren vijftig studeerde hij aan de universiteit van Leningrad, maar werd eruit getrapt wegens slechte resultaten. Zijn hilarische examen Duits beschrijft hij mooi in dit boek. Zijn militaire dienstplicht klopte hij in een kamp van de Sovjetse goelag en dat leverde het boek Het kamp op. Zijn legerdienst heeft hem geen windeieren gelegd : Joseph Brodsky herinnert zich dat Dovlatov uit het leger terugkeerde als ‘Tolstoj uit de Krim met een bundel verhalen en een zekere verbijstering in zijn blik’. Hij ging dan journalistiek studeren, wat beter lukte. Hij maakte naam als journalist in Leningrad, maar zijn literair werk kreeg hij niet door de censuur. Hij verhuisde dan maar naar Tallinn (het iets tolerantere Balticum), waar hij werkte als journalist en wat het boek Compromissen opleverde. In 1978 mocht hij de Sovjetunie verlaten. In New York werkte hij voor een Russische krant voor emigranten. Stilletjes aan werd zijn talent ontdekt en werden enkele boeken uitgegeven in het Westen. Hij overleed in 1990 aan een hartstilstand, waarin de drank wellicht een grote rol heeft gespeeld. Sindsdien kon hij in Rusland gepubliceerd worden en vond hij ook algemeen erkenning in het Westen. Alleen al in het Nederlands zijn van hem verschenen : Compromissen (de ene keer in het enkelvoud, de andere in het meervoud), De koffer, De vreemdelinge, Domein en Het kamp. Nu wordt dit aangevuld door vier romans, in de sprankelende vertaling van Robbert-Jan Henkes.

De eerste (Compromis) is een bundel verhalen die op zichzelf zouden kunnen staan over de journalist Dovlatov en de compromissen die hij moet sluiten met de autoriteiten, de redacteurs van de kranten waarvoor hij werkt. Knotsgek, humoristisch, met veel absurditeit en alcohol. Het is een verhelderend boek over de onmogelijke en onleefbare Sovjetrealiteit. ‘In de journalistiek is het iedereen toegestaan één ding te doen. In één iets de principes van de socialistische moraal met voeten te treden. Dat wil zeggen, de een is het toegestaan te drinken. De ander herrie te schoppen. De derde politieke moppen te vertellen. De vierde jood te zijn. De vijfde geen partijlid. De zesde een amoreel leven te leiden. En zo verder. Maar iedereen, nogmaals, mag maar één ding. Je kan niet tegelijkertijd jood en dronkenlap zijn. Herrie schoppen en partijloos zijn…’ (102-103). Het boek munt uit door aforismen waar kwistig mee gegooid wordt. ‘Een onwaarheid zonder winstoogmerk is geen leugen, het is poëzie’ (18) of ‘Metafoor… De leugen heeft tientallen van dat soort ondergrondse schuilnamen!’ (39) De verhalen worden voorzien van uitvoerig commentaar, wat ook wel nodig is voor een lezer die niet vertrouwd is met de (vaak) knotsgekke realiteit van de Sovjetunie, maar soms durft wel eens noot te ontbreken. Zo op p. 76 over ‘de Armeense radio’. Ik kan me moeilijk voorstellen dat een niet-slavist weet wat dit is : de fictieve radiozender in de jaren 70-80 die politieke moppen uitzond of ironische, provocerende vragen stelde. Of wat zijn ‘kaplanden’ (37)? Of ‘het Grote Huis’ (285)?

In de tweede roman (Die van ons) vertelt Dovlatov de geschiedenis van zijn familie : vader, moeder, grootvader, stuk voor stuk knotsgekke verhalen, waarbij het meest origineel dat is over hoe hij zijn vrouw leert kennen (hoofdstuk 11), een geschiedenis die later terugkomt in Filiaal. Het boek vertelt ook het verhaal van de emigratie van de Dovlatovs naar Amerika.

Het in literatuurhistorisch opzicht interessantste deel van het boek vind ik Ambacht. Verhaal in twee delen, over de Werdegang van de journalist en literator Dovlatov, ‘de bekentenissen van een literaire mislukkeling’ (259), ‘de avonturen van mijn manuscripten’ (260). Dit boek geeft een goed inzicht in het reilen en zeilen van het Sovjetse literaire bedrijf, hoe de redacties werkten, hoe de censuur ertussen kwam, hoe redacteurs zich ontdeden van lastige schrijvers, die goed schreven, maar wel dingen waarvan ze wisten dat ze niet haalbaar, niet publiceerbaar waren. ‘Ik heb geen idee waar sovjetschrijvers hun onderwerpen vandaan halen. Alles om hen heen is niet publicabel…’ (276) Overal kreeg Dovlatov positieve kritiek te horen (‘meedogenloze opmerkingsgave’, ‘uniek levensmateriaal’, 279), maar zijn verhalen publiceren deden ze niet. Voor de biograaf van Dovlatov zit hier veel materiaal verborgen. Het leuke aan Dovlatov is dat hij rustig vertelt, met humor, niet hoogdravend en met heel wat kwinkslagen. ’De sovjetmacht is een snel gekrenkte dame. Slecht vergaat het wie haar beledigt. Maar nog slechter wie haar negeert…’ (275) Wanneer weer eens een verhaal van Dovlatov afgewezen wordt, probeert een vriend hem te troosten : ‘Het leven is wonderschoon en wonderbaarlijk !’ zoals kameraad Majakovski uitriep aan de vooravond van zijn zelfmoord.’ (280) In een politiek geladen discussie over een niet haalbaar verhaal van Dovlatov citeert hij de woorden ‘Wie leeft zonder verdriet en zonder woede, die houdt niet van zijn vaderland…’ (312), niet de woorden van ‘een of andere Moskouse dissident’, maar van de 19^e-eeuwse dichter Nekrasov.

De vierde ‘roman’ Filiaal gaat over de jaren van Dovlatov in Amerika, waar hij werkt als journalist van de Russischtalige krant voor emigranten De Nieuwe Amerikaan. Ook dit werk biedt een interessante inkijk in de wereld van de Russische (al dan niet joodse) emigranten die in de Verenigde Staten een nieuw leven proberen op te bouwen, maar vooral nogal wat ruzie maken ; over één ding waren alle emigranten het eens : ‘Onze favoriete bezigheid was schelden op Amerikanen’ (346) en ‘Amerika is inderdaad het land van onbegrensde mogelijkheden. Een ervan is de mogelijkheid bankroet te gaan’ (403). In dit verhaal zit ook een liefdesgeschiedenis vervlochten, de gekke eerste vrouw van Dovlatov die in Amerika ineens weer komt opdagen op een congres. Het is goed geschreven, hilarisch soms, met humor en zonder pathetiek, maar het is toch het minst interessante deel van dit dikke boek.

De vertaling is een plezier om te lezen, de vertaler weet de juiste toon te vinden voor de vele colloquiale wendingen van Dovlatov en voor zijn dieventaaltje. Zo moet het Russische ‘i delal na etom svoj tsjervonets’ (daar verdiende ik tien roebel aan) het doen met het bargoense ‘Kocht een aansteker van een Finse toerist en quintte d’r een joet mee’ (353). Weet men buiten de randstad dat joet = een tientje betekent ?

Olaf Kühl. Z Kurze Geschichte Russlands, von seinem Ende her gesehen. Berlin, Rowohlt, 2023, 223 p. ISBN 978-3-7371-0175-2.

Het is de titel van het boek die me geïntrigeerd heeft. Het is als het ware een terugblik op de geschiedenis van Rusland achterwaarts, waarbij natuurlijk de vraag rijst wanneer dat einde te verwachten valt. Daarover gaan de laatste bladzijden van dit voor Rusland harde boek (212-219).

De auteur is iemand die met kennis van zaken spreekt : hij heeft Slavistiek gestudeerd en heeft 25 jaar gewerkt als adviseur van de burgemeesters van Berlijn. Door zijn talrijke reizen door de Sovjetunie en Rusland heeft hij een zicht gekregen op wat het land en de mensen beweegt. Viele anekdoten die hij aanhaalt, tonen aan dat we met een insider te maken hebben die krasse beweringen staaft aan de hand van persoonlijke belevenissen.

De Duitse slavist komt er dikwijls op terug dat Rusland een totaal andere koers had kunnen inslagen na en dankzij de perestrojka en wat voor een geweldig land het had kunnen worden (‘was Russland sein könnte’, 9). In die zin zal hij weinig bijval krijgen van Russen die doorgaans geen goed woord overhebben voor Gorbatsjov. In 1991, toen het imperium instortte, had Rusland nog zijn reusachtig territorium, de rijkdom van de bodemschatten, goed opgeleide vakmensen, innovatieve kracht en enthousiasme van jonge mensen, maar Rusland heeft al deze mogelijkheden onbenut gelaten en zich ‘verschanst in een mentale vesting’, ‘sich in Umzingelungsängsten eingemauert, sich in Phantomschmerzen über verlorenes Territorium hineingesteigert’ (14). Kühl stelt dat wij het allemaal wel min of meer wisten, maar dat we het niet wilden zien of het gerationaliseerd, verdrongen hebben.

De balans van dertig jaar bezig zijn met Rusland is schokkend. Kühl stelt dat wanneer Rusland wakker zal schieten, het deze realiteit onder ogen zal moeten zien :

1. In de poging om het ‘broedervolk’ te onderwerpen, heeft het elke mogelijke relatie met de Oekraïners definitief onmogelijk gemaakt.

2. Het heeft tien- of honderdduizenden mensen vermoord.

3. Het heeft het nationaal bewustzijn van het Oekraïense volk sinds 2014 tot leven gewekt en sinds de aanval in 2022 in het extreme gedreven.

4. Het heeft grote delen van het Oekraïense territorium verwoest, de infrastructuur vernietigd en steden onbewoonbaar gemaakt.

5. Het heeft daardoor Oekraïne als onderdeel van het oude imperium verloren. Zelfs wanneer het gebied veroverd wordt, zullen de mensen ofwel dood zijn ofwel tot vijanden geworden zijn.

6. ‘De Russen hebben bewezen na deze waanzinsdaad te zijn zoals de “nazi’s” die ze zogezegd wilden verdrijven.’ (213)

In heel het conflict ziet de auteur bij de Russen geen reflectie, geen verwerken, geen verantwoording, niemand draagt de verantwoordelijkheid. En daarbij citeert hij de woorden van Doema-voorzitter Pjotr Tolstoj (nazaat van Lev Tolstoj) na de aanslag op de Krimbrug : ‘Het antwoord moet maximaal hard zijn : bruggen, elektriciteitscentrales, alle wegen naar Polen, militaire kwartieren en regeringsbunkers. We moeten de Oekraïne terugslaan tot in de 18^e eeuw. Later, na de overwinning, bouwen we het weer op.’ (215)

Volgens de auteur heeft Rusland alle mythes, die rond het land zweefden, eigenhandig vernietigd (216). De visie van de socialistische wereldrevolutie heeft plaats geruimd voor de zonder principes levende nieuwe rijken. De feestdag van de Oktoberrevolutie is afgeschaft. De overwinning op het Duitse nationaalsocialisme wordt belangrijker geacht, maar Rusland haalt nu deze overwinning onderuit door heel de wereld te laten zien tot welke misdaden het in staat is – het uitmoorden van weerloze burgers, het ontvoeren van Oekraïense kinderen naar Rusland (zoals Poolse kinderen door de SS naar Duitsland gebracht werden om daar onder dwang gegermaniseerd te worden). Kühl schrijft dat zijn hand beeft wanneer hij deze vergelijkingen neerschrijft, deze innerlijke weerstand toont aan hoe ‘schockierend frisch diese Erkenntnisse sind, wie sehr sie mit dem auf imperialen Hochglanz polierten Bild kollidieren, mit dem Russland die Welt lange erfolgreich bezauberte.’ (217)

De conclusie is hard : ‘Auch das Dritte Reich hat niemand vom Irrsinn seines Rassenwahns und Übermenschentums «überzeugt». Es musste erst besiegt werden. Die Kapitulation war die Voraussetzung der Heilung.’ (218) Al in zijn voorwoord had de auteur gesteld : ‘für dieses Russland ist es die einzige Rettung, endgültig besiegt zu werden’ (10).

In zijn boek probeert Olaf Kühl te verklaren waar deze pessimistische visie vandaan komt. Hij neemt 30 jaar Rusland onder de loep en zet alles op een rijtje :

1. Het hoofd van de orthodoxe kerk, patriarch Kirill, noemt de oorlog, die hij steunt, ‘een metafysisch conflict’ (16). Sommigen gaan verder en hebben het over de de-satanisering van Oekraïne.

2. Tegenstanders vermoorden met gift heeft in Rusland een lange traditie (bv. Trotski in 1940). En de moordenaars worden gedecoreerd – zo de slachters van Boetsja (22).

3. Het klimaat in Rusland is sinds de jaren negentig verruwd, brutaler geworden, drugs, huiselijk geweld, leger en KGB die meedoen aan de smokkel van heroïne.

4. Het toverwoord was “overwinning”. Toen de vermoorde dochter van de Kremlinideoloog Aleksandr Doegin begraven werd, werd er geschreeuwd : ‘Eén land ! Eén president ! En één overwinning !’ Kühl doet het denken aan het nazi-parool ‘Ein Volk ! Ein Führer ! Ein Reich !’ bij de Anschluss van Oostenrijk in 1938.

5. Voor ‘fascist’ wordt iedereen uitgemaakt die zich verzet tegen de expansiedrift van Rusland, in de eerste plaats de Oekraïners.

6. De verloedering van de Russische taal die als ‘kloakenhaft’ (taal van de riool) (58) ervaren wordt.

7. Jeltsin heeft de jonge Russische democratie proberen te verdedigen met ondemocratische middelen (de beschieting van het parlement in 1993) en daardoor de weg gebaand voor de autoritaire Poetin.

8. Alle pogingen om met het verleden in het reine te komen, zijn monddood gemaakt (het opdoeken van de mensenrechtenorganisatie Memorial). Voor de misdaden van het verleden – de miljoenen slachtoffers onder Stalin – is nooit een excuus geuit, laat staan iemand ter verantwoording geroepen (81). Er heeft geen “perlustratie” plaatsgevonden, het doorlichten van ex-Sovjetambtenaren op hun verleden, zoals in andere ex-communistische landen (Polen) wel gebeurd is. Ook de kerk heeft haar stalinistische verleden niet afgezworen (127).

9. De uitschakeling van de media. Kritische televisiestations werden onderworpen aan het Kremlin. Veel van de journalisten hebben voor geld gekozen tegen de waarheid (88). Zij hebben meegewerkt aan de voorbereiding van de oorlog, waarvoor de bevolking psychologisch en ideologisch klaargestoomd moest worden.

10. Van de strijd tegen de corruptie is geen werk gemaakt. Zelfs Medvedjev had het over ‘een primitieve economie, gebaseerd op ruwe grondstoffen en endemische corruptie’ (111). In plaats van te investeren in spitstechnologie (Skolkovo als ‘Potemkins Dorp’), heeft men de voorkeur gegeven aan pronkerige paleizen of de geldverslindende Olympische Spelen van 2014.

11. In plaats van zich te werpen op de ontginning van Siberië met rijke bodemschatten (dat nu aan de Chinezen verkwanseld wordt, 194), heeft het land zich vastgebeten in een klein schiereilandje waarvoor het oorlog voert (‘ein winziges Fleckchen Erde, weil sie von Esoterikern und Kirchenoberen historisch, religiös und ideologisch mit Bedeutung aufgeladen wird’, 196). Maar zelfs de ‘Heimkehr der Krim ins Reich’ was voor Poetin nog niet de grote overwinning (143).

12. Waarom kijkt Rusland niet naar de toekomst en staart het zich blind op het verleden ? Daarbij blijken ze dat verleden regelmatig te vervalsen.

13. Al van in het begin (1991) werd (de) Oekraïne door veel Russische politici niet ernstig genomen en voor volwaardig aangezien. Aleksandr Doegin ziet de oorlog tegen Oekraïne als een apocalyptische, beslissende slacht tussen het Westen en Rusland. Er zijn maar twee mogelijkheden : ofwel overwinning ofwel helemaal niets, van een wapenstilstand of een terugtrekken kan geen sprake zijn (171).

14. Volgens Kühl hebben zo goed als alle westerse politici de andere kant opgekeken (177) : voor de persoonlijke hebzucht van Poetin, voor zijn ordinaire, seksueel agressieve manier van denken en spreken, zijn taal van de goot, voor de agressie van het regime, de door vernietiging en dood bezeten leider (‘der nekrophile Mensch’, voor wie alleen ‘na mij de zondvloed’ geldt) en voor zijn retoriek van de verwarring (er zou geen objectieve waarheid bestaan).

Het eindoordeel van de auteur luidt : ‘Poetin heeft Rusland aan de afgrond gebracht.’ (197), zelfs de elite begint hem als een loser te beschouwen (208). Na zijn val zal Rusland met zichzelf in het reine moeten zien te komen en aan een ‘pijnlijk reinigingsproces’ (211) moeten beginnen. De vraag is wie de rol van exorcist, van duiveluitdrijver op zich zal nemen ? ‘Die Kräfte der geistigen Genesung aber müssen von innen kommen.’ (219)

Het originele aan dit boek is dat het de geschiedenis van Rusland vanuit nu begint en verklaart hoe het zover is gekomen. Warm aanbevolen lectuur over een weinig verkwikkend onderwerp.