Recensies

Anatoli Mariëngof. Mijn eeuw, mijn vrienden en vriendinnen.

Door Emmanuel Waegemans op ma, 11/07/2022 - 07:42

Anatoli Mariëngof. Mijn eeuw, mijn vrienden en vriendinnen. Amsterdam-Antwerpen, Arbeiderspers, 2022, 394 p. Vertaald en bezorgd door Robbert-Jan Henkes (titel origineel: Moj vek, moi droezia i podroegi. Vospominanija).

Mariëngof was lange tijd een illustere onbekende in ons taalgebied, dat toch veel doet aan de ontsluiting van waardevolle Russische literatuur, maar daar is verandering in gekomen door het initiatief van vertaler Robbert-Jan Henkes, die zich sinds het midden van de jaren negentig inzet voor de bekendmaking van zijn werk. Van zijn hand verschenen drie vertalingen: Cynici, De geschoren mens, Roman zonder leugens. De herinneringen zijn de vierde. Anatoli Borisovitsj Mariëngof (1897-1962, met een duidelijk on-Russische naam, zijn grootvader stamde uit Koerland) was een dichter-imaginist, een van de toonaangevende, vooral herrie schoppende dichters van de jonge Sovjetunie, de ‘enige dandy van de republiek’, verder ook nog toneelschrijver en memoiresschrijver. Zijn grootste bekendheid heeft hij te danken aan zijn vriendschap met de tragische dichter Sergej Jesenin, eveneens ‘skandalist’, visionair, dichter van de revolutie (naast de concurrent Majakovski), die in 1925 een eind maakt aan zijn leven, amper dertig jaar oud. In feit draait dit boek herinneringen hoofdzakelijk rond twee zelfmoorden: die van Jesenin en die van de enige zoon van de auteur Kirill, een intelligente, superbegaafde jongen, die met zijn vader een goede relatie heeft, dat denkt de vader althans, tot blijkt dat hij de stommiteit heeft begaan de dagboeken van de jongen niet te lezen. Ontroerend in het eerste stuk is de beschrijving van de vriendschap tussen Anatoli Mariëngof en zijn vader, die hem vrijliet, stimuleerde en niet terechtwees: ‘Jij was mijn eerste vriend. Een schitterende vriend. (…) Dat was een verbazingwekkend gelukkige en zeer zeldzame samenloop: vader en vriend.’ (94)

Het boek is belangrijk als getuigenis over de vijf woelige jaren van de jonge Sovjetstaat (1918-1923), ‘een interessante tijd ! Jong, vurig, stormachtig en filosofisch’) (157), over ‘de lyriek van die weergaloze jaren’(338), toen bijna alles nog mogelijk was en de communistische autoriteiten nog geen tijd hadden om zich met de literatuur bezig te houden. Daar zou verandering in komen vanaf 1925, toen de Partij zich meer en meer begon te moeien met en te mengen in het artistieke bedrijf. Maar toen was de poëtische woede van de jonge herrieschoppers (Jesenin, Mariëngof, Sjersjenevitsj, Majakovski) al uitgeraasd. Het laatste deel van Mariëngofs herinneringen raast, helaas, te snel door de tijd: het eindigt met de oorlog, de inval van de Duitsers (1941) en de evacuatie van schrijvers en toneelschrijvers ver weg van het front. Hier worden in een (te) snel tempo enkele trieste lotgevallen afgehaspeld, zoals de dood van een van de grootste toneelspelers van de 20e eeuw Vasili Kotsjalov, mooi en ontroerend, zonder devoot of sentimenteel te worden.

Dit boek is één groot plezier om te lezen, er zitten zoveel leuke elementen in dat je op elke bladzijde iets interessants, onverwachts, origineels vindt. Over het begin van de dichtersloopbaan vernemen we dat dit meteen ook het begin van ‘het literaire lijden’ (23) is en dat burgermannetjes weinig ophebben met de schrijvers van gedichten: ‘Het is een gestoord slag mensen, de bedenkers van rijmende regels.’ (33) Of het is ijdele hoop dat onze poëzie een lang leven beschoren is: ‘Wat kan het tegen domheid opnemen ? Alleen die is onsterfelijk.’ (68) Heel modern klinkt de uitspraak ‘De leren voetbal adoreerde ik bijna even hartstochtelijk als de poëzie van de symbolisten en de tragedies van Shakespeare.’(31) Filosofische vragen of levenswijsheden worden gretig uitgestrooid over heel het boek: ‘Waarvoor leven ? Hoe te leven ? Waarvan leven ? En de hoofdzaak - met wie ? Met het kamermeisje, de prostituee of met de vrouw van een ander ?’ (51)

Mariëngof heeft drie oorlogen meegemaakt (WO I, de burgeroorlog, WO II) en moet er zich wel over uitspreken: ‘Oorlog ! Een grote smeerboel ! Maar wij achterlijke idioten roepen enthousiast: ‘Hoera-a-a !... Hoera-a-a !... Hoera-a-a !...’ (56, dit laatste klinkt helaas heel actueel) of ‘We dachten dat we in een tijdperk van beschaving en geestelijke cultuur leefden… Lachwekkend ! Terwijl we met volle verstand op elkaar schieten als op patrijzen en elkaar afslachten als haantjes… Die zijn daarna tenminste nog goed voor de soep.’ (58). Poëtisch geformuleerd: ‘Onze eeuw verdient iets scherpers / Dan steeds maar weer die bommenwerpers.’ (332)

Het hoeft geen betoog dat dit groepje herrie schoppende jonge dichters op weinig sympathie van de nieuwe machthebbers kon rekenen. Lenin vond de poëzie van Mariëngof die van ‘een ziek jongetje’ (105) en een criticus fulmineerde ‘Futurisme, imaginisme is poëzie van ontaarden ! Jawel, van ontaarden’, maar hij moest toegeven ‘Helaas van getalenteerde ontaarden.’ (138)

Mariëngof is ook goed in sterke, vaak gebalde uitspraken. ‘De socialistische revolutie had alle petroleumlantaarns in onze straat al gedoofd.’ (88) en het afgezaagde maakt hij oorspronkelijk: ‘De wegen Gods en die van smeerlappen zijn ondoorgrondelijk.' (213) Toen iemand wilde zweren bij de Almachtige God, poneerde de tegenspreker spitsvondig ‘Uw God, schatje-patatje, hebben de bolsjewieken geliquideerd, als klasse !’ (252-253) en de auteur noemt zijn wederhelft niet ‘mijn betere helft’ (zoals Russen ironisch doen), maar ‘mijn betere driekwart’ (292).

Lezenswaardig, getuigend van inlevingsvermogen en informatief zijn de bladzijden over de zelfmoord van twee grandes van de Russische revolutionaire literatuur Sergej Jesenin (246 e.v.) en Vladimir Majakovski (305 e.v.). Maar in beide gevallen gaat hij voorzichtig voorbij aan het mogelijks politieke motief van deze wanhoopsdaad. Jesenin was niet alleen vertwijfeld aan het leven en de liefde, maar ook ontgoocheld in de revolutie, die niet de boerenutopie bracht waarvan hij had gedroomd. Majakovski had een turbulent liefdesleven achter de rug, maar was eveneens ontgoocheld als verworpen en slechts door een minderheid erkende dichter der revolutie. Hij wilde per se dé dichter van de revolutie worden, maar Lenin moest niets van hem en zijn poëzie hebben, ook al stond die dan ten dienste van zijn revolutie. Het is pas Stalin die vijf jaar na de dood van de dichter Majakovski zal uitroepen tot ‘de dichter van de revolutie’ en aldus, in de woorden van Pasternak, hem gedwongen invoerde in Rusland zoals Catharina II in de 18e eeuw de aardappel. Mariëngof besluit: ‘En waren het alleen de liefdesboten die schipbreuk leden ? En toch begrijp ik het dodelijke schot van Majakovski niet. Ik begrijp het nu niet. En ik begreep het toen niet.’ (311) Dit laatste komt me weinig geloofwaardig over. In de jaren vijftig, toen Mariëngof zijn memoires schreef, kon of durfde hij het hele verhaal niet te vertellen. Het herinnert me aan de memoires van Ehrenburg (‘Jaren, mensen, jaren’, gedeeltelijk vertaald als Ik ben nooit onverschillig geweest). Ze werden gepubliceerd in de dooi-periode van liberalisering onder Chroesjtsjov (begin jaren zestig), maar werden aan censuur onderworpen. Voor veel tijdgenoten kwamen ze desalniettemin als gewaagd over. Toen na de opheffing van de censuur in de jaren negentig de volledige, ongecensureerde editie verscheen (drie kloeke delen), bleek dat de durf van Ehrenburg toch niet zo groot was en dat hij over de terreur van de Stalinperiode zedig gezwegen heeft. Niet ten onrechte zegt de vertaler in zijn nawoord dat de kracht van Mariëngofs memoires ook steekt in wat ongezegd gebleven is, wat geïmpliceerd werd, wat ‘tussen de regels geschreven en voelbaar’ is (391).

Net als de bladzijden over zijn vader zijn de regels gewijd aan zijn zoon Kirill indrukwekkend ingetogen, krampachtig proberend inzicht te krijgen in de wanhoopsdaad van de nog niet zeventienjarige jongen, die in zijn dagboek had geschreven ‘Alleen heb ik het gevoel dat zelfmoord een en al literatuur is en dat ik zoiets nooit zal doen.’ (324) Die hyperintelligente jongen zag op een dag zijn vader zitten schrijven: ‘Je blijft maar schrijven en schrijven ? Wat ben je toch naïef, papa ! Ontzettend naïef.’ ‘Echt, papa, snap je dan niet dat je met HEM niet kunt schrijven ? Dat er met HEM geen echte literatuur mogelijk is ?’ (299) We schrijven 1937-1938, de donkerste jaren van de stalinistische terreur. De jongen noemde die Stalinjaren ‘het tijdperk van onverlicht absolutisme’ (299).

Zowel de in deze memoires aan bod komende figuren als het beschreven tijdperk hebben nood aan toelichting. Dat doet de vertaler uitstekend. De noten sprankelen van lees- en vertaalplezier en maken duidelijk waarom een bepaald personage of citaat voorkomt in de tekst. Een mooi voorbeeld is de toelichting bij de militaire wals Op de heuvelen van Mantsjoerije (41) of de rechtzetting van het auteurschap van de regels ‘Ik vroeg de Heer helaas om een licht leven ; / Ik had hem moeten vragen om een lichte dood.’ (288). Te betreuren valt dan wel dat de ‘sardonische Petsjorinlach’ (28) een nietszeggende noot krijgt of dat Dahl (113) helemaal geen toelichting waard is: de éénmansauteur Vladimir Dal van een vierdelig, maar liefst 200.000 woorden tellend Verklarend Woordenboek van de gesproken Groot-Russische taal, als emigrant van Deense ouders toch geen geringe prestatie !

Maar dit is een petieterig kleine tache de beauté op dit mooi en creatief vertaald stuk proza, dat de vertaler vaak voor niet al te gemakkelijke keuzes plaatst. Hier en daar vergaloppeert hij zich evenwel en maakt hij het Nederlands sterker of vulgairder dan het origineel. Het Russisch ‘die bolsjewieken hebben mijn privéfamiliegoed geconfisqueerd’ wordt ‘De pestpokkentering voor die kutbolsjewieken !’ (179) en waarom ‘idioty-kritiki’ nu ineens ‘kritikloten’ (223) moeten worden, is me niet zo duidelijk. Waarom niet kritioten ? ‘Gadina’ (283) is al denigrerend genoeg voor een vrouw (serpent, secreet, rotwijf), waarom moet het dan nog erger worden (‘de trut, de kut’, 283). En tenslotte: als het in de doeltaal dan toch pikanter, pittiger, schilderachtiger mag, waarom mag dan het brave с кем поведёшься, от того и наберёшься niet weergegeven worden met ‘wie met de hond slaapt, krijgt er de vlooien van’ i.p.v. het makke ‘Waar je mee omgaat, daar word je mee besmet’ (225). Maar mijn variant is wellicht te Vlaams ?

Dit alles neemt niet weg dat deze vertaling een hoogst verdienstelijk werk is dat ons de jaren twintig in de woelige Sovjetunie, voor het ijzeren gordijn definitief nederdaalde, toch een stukje dichterbij brengt. De keuze voor deze memoires is gerechtvaardigd ; misschien werpt de vertaler zich binnenkort op nog een van de vele onvertaalde herinneringen van Russische schrijvers ? Ik wil hem graag enkele tips aan de hand doen: Aleksandr Blok Op de grens van twee eeuwen, Benedikt Livsjitsj De anderhalfogige boogschutter, Valentin Katajev Mijn kroon van diamanten. Russland, Russland und kein Ende!

Read more about Anatoli Mariëngof. Mijn eeuw, mijn vrienden en vriendinnen.

Uwe Wittstock. Februar 33.

Door Emmanuel Waegemans op vr, 08/07/2022 - 08:00

Uwe Wittstock. Februar 33. Der Winter der Literatur. München, .CH. Beck, 2021, 288 p.

Dit boek is net als het vorige Liefde in tijden van haat een bestseller in Duitsland. En dat hoeft niet te verwonderen. Terwijl het boek van Florian Illies ging over het privéleven van zowat alle grote kunstenaars in het interbellum, behandelt dit boek één maand in de geschiedenis van Duitsland – februari 1933, een dramatische maand : in de loop van vier weken en twee dagen veranderde een rechtsstaat in ‘een heerschappij van geweld zonder scrupules’ (7), een maand waarin nog nooit zo veel schrijvers en kunstenaars in zo korte tijd hun land verlieten. De verandering die in Duitsland plaatsgreep met het aan de macht komen van Hitler, was zo ingrijpend dat vele carrières van intellectuelen tot een einde kwamen en dat velen spoorloos verdwenen of voorgoed uitgeschreven waren (9). De auteur beschrijft het Bal van de Pers van zaterdag 28 januari als ‘de laatste dans van de Republiek’ (11), de zwanenzang van de Weimarrepubliek, de laatste uiting van vrijheid, democratie en verdraagzaamheid. Velen koesterden de illusie dat het met Hitler en zijn bruinhemden nog niet zo’n vaart zou lopen en vooral dat hij het hooguit een halfjaar zou uithouden (‘bis Hitler abgewirtschaftet hat’) (147). Maar sommigen wisten beter. Joseph Roth schreef aan Stefan Zweig in Parijs : ‘Ze zijn erin geslaagd de barbarij te laten regeren. Maakt u zich geen illusies. De hel regeert.’ (31)

Toen Klaus Mann in de kranten las dat Hitler rijkskanselier geworden was, reageerde hij ‘dat is verschrikkelijk’ en ‘Het wordt ook voor de toveraar verschrikkelijk’ (43), waarmee hij zijn vader Thomas Mann bedoelde, de grande van de Duitse literatuur, auteur van de Buddenbrooks en Nobelprijswinnaar. .

Velen merkten algauw dat de houding tegenover de Joden snel veranderd was, maar er waren er nog die er vast van overtuigd waren dat ze zich konden verlaten op ‘de oude Pruisische tolerantie en het liberalisme van de republiek’ (45), zoals gauw zou blijken een naïeve illusie. Iemand zegt het kort en goed : ‘We moeten Duitsland verlaten. Hier kunnen we niet meer schrijven, niets meer publiceren. Hitler maakt dictatuur, laat koppen rollen, maakt oorlog.’ (50) Sommigen hebben geluk en kunnen net voor de verkondiging van de ‘Notverordnung zum Schutz von Volk und Staat’ (noodwetten tot bescherming van volk en staat) het land verlaten. Die noodwetten stellen iedereen buiten de wet die lid is van de SPD of KPD of er mee sympathiseert, iedereen die linkse sympathieën heeft, iedereen die niet achter Hitlers bewind staat. Georg Grosz is zo een door de nazi’s gehate figuur - schilder, tekenaar, karikaturist die alles wat heilig is voor de nazi’s belachelijk maakt. Had hij in maart nog in Duitsland vertoefd, was hij zonder enige twijfel een vogel voor de kat geweest, maar op 12 januari vertrekt hij met zijn vrouw naar Amerika om er te gaan doceren. Puur toeval heeft hem gered.

Voor anderen is het te laat. Carl von Ossietzky, een soort held van de republiek, die pleit voor een eenheidsfront van SPD en KPD, vijand nummer één van de nazi’s, gelooft in zijn missie en weigert te vertrekken. Het zal hem zuur opbreken. In april 1933 komt hij in een concentratiekamp terecht, waar hij er fysiek onderdoor gaat. Hij krijgt in 1936 de Nobelprijs voor de vrede, maar begeeft het in 1938 aan de martelingen in het KZ. Von Ossietzky is een van de velen die voor de hartverscheurende keuze gesteld werden te vertrekken of te blijven. De meeste anti-nazi gezinde kunstenaars, door de nazi’s uitgescholden als ‘Kulturbolschewisten’ (134), vertrekken, al dan niet met vooruitzichten op een leven in den vreemde, maar sommigen blijven, soms omdat ze geen geld hebben om in den vreemde een nieuw bestaan uit te bouwen, soms uit overtuiging, omdat ze tot de laatste snik willen blijven vechten tegen de bruinhemden. Weinigen zullen het heelhuids overleven. De meesten vluchten naar Zwitserland en Oostenrijk, waar ze hopen met hun Duits nog toneel en cabaret te kunnen brengen of hun boeken te kunnen blijven uitgeven, maar ook Frankrijk is een geliefd land van exil. In Nederland publiceert Querido werk van Duitse exilauteurs.

De grote taboenaam in Hitlers Duitsland is natuurlijk die van de Manns : Thomas (de vader), Heinrich (de broer), Klaus en Erika (zoon en dochter), alle vier tegenstanders van de nieuwe kanselier en alle vier gedwongen emigranten (Thomas heeft even met het idee gespeeld om toch te blijven en zich door a-politiek op te stellen te kunnen blijven schrijven). Met uitspraken als volgende maakt hij zich bij de bruinhemden beslist niet populair : ‘Iedereen die gevoel en verstand heeft, zoals ook iedere goede politicus, weet dat de volkeren van Europa heden ten dage niet meer apart en geïsoleerd van elkaar kunnen leven en kunnen gedijen, maar dat ze op elkaar aangewezen zijn en een gemeenschappelijk lot hebben. Tegenover zulke levensnoodzaak een of andere volks geïnspireerde natuurromantiek als argument te brengen is niets anders dan dwarsliggerij.’ (145)

Thomas Mann heeft het geluk in het buitenland te zitten, op tournee met een lezing over Richard Wagner, dit belet hem – zij het ook pas na vele en herhaalde waarschuwingen – terug te keren naar Duitsland, waar de nationaalsocialisten een bloedbad (een Bartholmeusnacht) plannen : goed ingelichte bronnen weten dat de nazi’s zwarte lijsten hebben aangelegd van allen die gearresteerd en of vermoord moeten worden. Alfred Döblin, de gehate auteur van de bestseller Berlin Alexanderplatz (over de eenvoudige man Franz Biberkopf die probeert om de kop boven water te houden in de maalstroom van de metropool) vertrekt in 1933 naar Parijs en later naar de Verenigde Staten. Onder de schrijvers zitten ook veel realisten die goed beseffen dat hoogontwikkelde, beschaafde mensen een doorn in het oog zijn van het nazigepeupel en die liever in exil gaan dan martelaar te worden. Zo iemand is Bertolt Brecht : ‘Brecht hält wenig von so viel demonstrativ unbeugsamem Märtyrertum.’ (183), dit in tegenstelling tot Carl von Ossietzky, die voor geen geld het land wil verlaten.

Maar niet iedereen is zo optimistisch dat het Hitlerregime het hooguit een halfjaar uitzingt. Gottfried Benn waarschuwt : ‘Was für Kinder ! Was für Taube ! Die Revolution ist da und die Geschichte spricht. Wer das nicht sieht, ist schwachsinnig. Nie wird der Individualismus in der alten Form, nie der alte ehrliche Sozialismus wiederkehren. Dies ist die neue Epoche des geschichtlichen Seins, über ihren Wert und Unwert zu reden ist läppisch [kinderachtig], sie ist da. Und wenn sie nach zwei Jahrzehnten vorüber ist, hinterlässt sie eine andre Menschheit, ein anderes Volk. Hierüber rede ich mir den Mund fusselig [hier wind ik me over op], die Linksleute wollen es nicht wahrhaben. Siehe oben : Kinder und Taube.’ (186) Voor Benn is met de machtsovername door Hitler een ‘nieuwe episode in de geschiede-nis’ (188) begonnen.

Het hoogtepunt in de bacchanale van Hitlers afrekening met zijn tegenstanders is de brand in de Rijksdag op maandag 27 januari 1933. Voor tijdgenoten is het duidelijk dat de brand het werk is van de nazi’s, het voorwendsel om af te rekenen met de gevreesde tegenkracht KPD, maar officieel is hij aangestoken door een geschifte Nederlander – Marinus van der Lubbe die ook nog toegegeven zou hebben dat hij communist was. De vreugde van Goebbels kan niet op : de brand zien ze als een landelijk voorbereide staatsgreep tegen de nazi’s. Ze reageren furieus : ‘Nu is er geen erbarmen meer. Wie ons in de weg loopt, wordt neergehaald… Elke communistische functionaris wordt doodgeschoten waar hij ook aangetroffen wordt. De communistische afgevaardigden moeten nog in deze nacht opgehangen worden. Iedereen die iets te maken heeft met de communisten, moet opgesloten worden. Ook tegenover sociaaldemocraten (…) geen pardon meer.’ (192) De brand maakt het Hitler gemakkelijker om er bij Hindenburg noodwetten door te drukken (‘zum Schutz von Volk und Staat’ en de ‘Verordnung gegen Verrat am Deutschen Volke und hochverräterische Umtriebe’). Nu is de rechtsstaat definitief afgeschaft (205), op de noodwetten wordt niet teruggekomen, ze blijven van kracht tot het einde van het naziregime. Hermann Göring zegt zonder blikken of blozen : ‘Hier moet ik geen gerechtigheid laten gelden, hier moet ik alleen maar vernietigen en uitroeien, verder niets !’ (218)

Door de noodwetten kunnen socialisten en communisten en andere criticasters nu geen reclame meer maken voor de verkiezingen van 5 maart. De uitslag is nipt : de nazi’s halen samen met de Deutschnationale 52 %, de SPD 18 en de KPD 12 % (samen 31 %). Dat is geen gering succes voor de tegenstanders, maar de nazi’s halen de meerderheid. Later pas is veel gediscussieerd over de medeverantwoordelijkheid van Stalin in de overwinning van Hitler : hij verbood via de Komintern het samengaan, de coalitie van communisten (KPD) en socialisten (SPD), die elkaar domweg op bevel van Moskou bleven bestrijden in plaats van samen in een sterk eenheidsfront op te treden tegen Hitler.

De 7e maart 1933, twee dagen na de verkiezingen en de overwinning van de nazi’s, vindt de eerste boekverbranding plaats - in Dresden. De boeken van de sociaaldemocratische winkel Volksbuchhandlung worden uit de rekken gesleurd, op straat gegooid en in brand gestoken. Het is bekend hoeveel er gevolgd zijn. Op 10 mei organiseert de Deutsche Studentenschaft de grote boekverbranding in Berlijn en in 21 andere Duitse universiteitssteden. Beschamend is dat de studenten daar niet door de NSDAP toe aangezet worden, maar op eigen initiatief handelen (234). Enkele dagen na de eerste boekverbranding zegt iemand : ‘Moeten we niet blijven ? We kunnen toch niet allemaal weglopen !’ (243) Joseph Goebbels wordt rijksminister voor Volksaufklärung en Propaganda en richt de Reichskulturkammer in. Iedereen in Duitsland die wil schrijven, publiceren, schilderen, films maken, etc., moet lid van de kamer worden. Daarmee heeft Goebbels een systeem van totale politieke censuur in het leven geroepen. Nu kan echt de eenheidsworst beginnen. Voor wie ook dan nog niet wil emigreren, beginnen de ‘eenzame jaren van binnenlandse emigratie’ (innere Emigration, 254).

Het boek van Wittschock leest als een detective, spannend, je valt van de ene verbazing in de andere, van de ene gruwel in de andere, de auteur reconstrueert dag voor dag wat gebeurd is tussen de benoeming van Hitler tot rijkskanselier en de overwinning van de nazi’s bij de verkiezingen. Eén maand die de geschiedenis van Duitsland en (helaas ook) de wereld grondig veranderd heeft. Het boek toont aan dat vele intellectuelen zich niet hebben laten ringeloren, verzet gepleegd of het land verlaten hebben (de Manns, Döblin, Brecht, e.v.a.), niet gebogen zijn voor de verleidingen van het nieuwe regime. Dat er velen en nog wel de elite van het land niet gezwicht zijn voor het populisme van de nieuwe machthebbers.

De voorspelling van Heinrich Heine zal weldra uitkomen : ‘Waar men boeken verbrandt, verbrandt men uiteindelijk ook mensen.’ Het boek van Wittstock is een nuttig, maar pijnlijk boek dat je niet kunt laten liggen als je belangstelling hebt voor Duitsland en moderne geschiedenis. Schrikbarend zijn ook de parallellen, zij het dat de auteur daar met geen woord over spreekt, met wat de laatste tijd in Rusland gebeurt. Honderdduizenden goedopgeleide mensen hebben het land verlaten, schrijvers, cineasten, radio- en tv-makers, theatermakers, docenten verlaten het land. Hopelijk niet voor altijd.

Read more about Uwe Wittstock. Februar 33.

Florian Illies. Liefde in tijden van haat.

Door Emmanuel Waegemans op ma, 20/06/2022 - 09:09

Florian Illies. Liefde in tijden van haat. Amsterdam-Antwerpen, Atlas Contact, 2022, 368 p. ISBN 978 90 450 46037 (Originele titel ‘Liebe in Zeiten des Hasses. Chronik eines Gefühls, 1929-1939’).

Niet liefde in tijden van cholera, maar zo had dit boek ook kunnen heten. Of met een gedicht van Poesjkin ‘Een feest tijdens de pest’. Een intrigerende titel, het thema blijft intrigeren ook tijdens de lectuur, zelfs na het verwerken van het eerste van de drie delen van het boek : Ervoor, 1933 en Erna. Wat met ‘ervoor’” bedoeld wordt, is duidelijk : voor het uitbreken van de pest, in dit geval de bruine pest. In feite gaat het dus over de Weimarrepubliek, de voor velen verwarrende, chaotische periode direct na de Eerste Wereldoorlog en voor de machtsovername door de nazi’s (1933). Het eerste deel is een caleidoscoop van het liefdesleven van Europese intellectuelen in de jaren twintig. Een stoet van bekende en minder bekende intellectuele VIP’s trekt aan ons voorbij, de ene al gekker en extravaganter dan de andere. Soms duizelt het, soms krijg je een hele cultuurgeschiedenis van de roaring twenties voorgeschoteld. Aan het oog van de lezer trekken in een nooit ophoudende stoet voorbij : Theodor Adorno, Josephine Baker, Simone de Beauvoir en Jean-Paul Sartre, Walter Benjamin en Gottfried Benn, Bertolt Brecht, Charlie Chaplin, Gabriele d’Annunzio, Marlene Dietrich, Alfred Döblin, Robert Musil, de familie Mann, Pablo Picasso, Leni Riefenstahl, en ga zo maar door, tientallen grootheden uit het artistieke en culturele leven van de jaren twintig en dertig. Omdat de auteur zich geconcentreerd heeft op de liefde, op het liefdesleven van deze sterren, krijgen we een dolgedraaide carrousel van emoties, liefdes die maar niet willen lukken, bedrog, overspel, driehoeksverhoudingen, vrije huwelijken, dit alles doordrongen van een buitengewoon grote portie drank en drugs.

De lezer verliest de draad en wordt overweldigd door deze wereld van promiscuïteit en zelfdestructie. Na de lectuur van het eerste deel vraag je je onwillekeurig af wat er nu gaat volgen. En waarom de auteur de cesuur maakt ?

Het tweede deel (1933, p. 163-246) is korter, maar even hevig en angstaanjagend. De nazi’s zijn aan de macht gekomen en intimideren, molesteren of vermoorden alle ongewenste Duitsers : homoseksuele kunstenaars, Joden (schrijvers, artsen, componisten), journalisten, uitgevers, sociaaldemocraten en communisten. Wie het gevaar op tijd ziet naderen, wacht het onheil niet af en slaat op de vlucht : naar Scandinavië (Bertolt Brecht), Frankrijk (de meesten), sommigen naar Italië, Zwitserland (dat in de oorlog neutraal zal blijven), Tsjecho-Slowakije, en natuurlijk Amerika. De eerste emigrant – de eerste van de 553 door de nazi’s afgeschreven Duitsers (174) uit het jaar 1933 is George Grosz : ‘Hij heeft de Weimarrepubliek in zijn tekeningen en schilderijen vereeuwigd : de dikke buiken, de hoge hoeden, de naakte danseressen, de waanzin, de armoede.’ (167) De pacifist Erich Maria Remarque, auteur van het antimilitaristische kassucces Im Westen nichts Neues, trekt naar Zwitserland. De taal van de nazi’s tegen al wie hen niet aanstaat, is vulgair en laat geen sprankeltje hoop over : ‘Thomas Mann is een francofiel, een streber, een marxist en een daartoe met het centrum flikflooiende figuur en bovendien ook nog pacifistisch en Joods verwant.’ (177) De voor de jaren twintig representatieve figuur Kurt Tucholsky wordt gek van wat er in zijn vaderland gebeurt ; vanuit Zuid-Frankrijk schrijft hij : ‘Dat onze wereld in Duitsland opgehouden is te bestaan hoef ik u vast niet te vertellen. En daarom zal ik voorlopig mijn mond houden. Tegen een oceaan valt niet op te fluiten.’ (229) Terwijl iedereen uit Duitsland naar Frankrijk vlucht, trekt Jean-Paul Sartre uit Frankrijk naar Duitsland – om er bij Edmund Husserl de fenomenologie te gaan bestuderen (zonder Duits te kennen). Maar ‘hij neemt volstrekt geen notitie van het tijdperk van de haat dat is begonnen’ (234).

Maar al de ellende, het exil, de boekverbranding, de angst, de armoede die met verhuizen en vluchten gepaard gaat, beletten vele sterren niet om hun krankzinnig liefdesleven van voor 1933 voort te zetten. Bertolt Brecht valt van de ene affaire in de andere en ‘in zijn erotomanie laat Brecht zich ook door emigratie niet van zijn stuk brengen’ (186).

In deel 3 (Erna, p. 249-344) behandelt Illies wat er met al deze sterren na de machtsovername door de nazi’s gebeurd is. Wie niet op tijd de benen had genomen, moest zich in Duitsland zien te redden en ofwel laveren ofwel in de ‘binnenlandse emigratie’ gaan (innere Emigration, zoals Ernst Jünger) (304). Zo moet de anti-nazi Klaus Mann ervaren dat niet alleen grote auteurs als Robert Musil en Stefan Zweig, maar zelfs zijn vader niet meer willen schrijven voor zijn tijdschrift Die Sammlung, omdat ze beseffen dat ze het dan wel kunnen vergeten om nog iets in Duitsland zelf gepubliceerd te krijgen (354). Voor vele koppels geldt dat hun verhouding lijdt ‘onder de angst, de bestaansonzekerheid en het voortdurend verhuizen – en onder de alcohol waarmee ze daartegenin proberen drinken’ (265). Sommigen plegen zelfmoord (zo Kurt Tucholsky in Zweden), de beroemde auteur van Untergang des Abendlandes heeft geluk : hij sterft in 1936, zodat hij de catastrofe van de westerse cultuur niet hoeft mee te maken (285). Maar ook de thuisblijvers hebben het moeilijk en moeten schipperen of meedraaien, zoals de beroemde filmmaakster Leni Riefenstahl, die hier niet al te mooi uitkomt (286). De grote Joseph Roth sleurt de populaire schrijfster Irmgard Keun mee in een roes ‘van schrijven, leven en drinken’, volgens Illies ‘het wonderlijkste en ontroerendste paar van de Duitse emigratie’ (292).

Ook in deze periode weer extravagante liefdesaffaires (zo tussen Marlene Dietrich en Ernest Hemingway), die zich weinig gelegen laten liggen aan wat er in Duitsland gebeurt of in de rest van Europa – zoals Sartre die ook in Parijs niet doorheeft dat het er vol geëmigreerde Duitsers loopt. Een Duitse in Frankrijk hoort rondom zich almaar Duits praten en ‘iedereen die hier Duits spreekt is een Jood of communist’ (317).

Het boek sluit af met de verhuis van de familie Mann naar Amerika (herfst 1938), zij hebben ‘hun vertrouwen in de veiligheid van Europa verloren en leven met de wetenschap dat zij ‘Duitsland’ altijd zullen belichamen, waar dan ook.’ (323) 1939 maakt ‘de laatste zomer van het oude Europa’ (327) mee.

Het boek leest als een fascinerende ‘kroniek van een gevoel’, zoals de ondertitel in het Duits heet, het is de vraag wat dat gevoel is : liefde of het ontbreken van liefde, nervositeit, ondergangsgevoel, pessimisme, promiscuïteit, bedrog, excessen, alles op het spel zetten in het aangezicht van de catastrofe ?

Het boek werkt ook een beetje vermoeiend, er komt geen einde aan de avonturen (of beter avontuurtjes) van de hoofdfiguren, aan de uitspattingen, de alcohol en de drugs, aan verslavende seks, overspel, bedrog, huwelijken en scheidingen. Wanneer de redundantie toeslaat, moet de lezer het boek even terzijde leggen om te bekomen van de wervelstorm van destructieve gevoelens.

Graag had ik wat meer gelezen over de Duitse emigranten in Nederland, meer bepaald over Allert de Lange en Querido. De meest macabere en minst tot de verbeelding sprekende figuur in dit boek over de liefde is de Russische dictator Jozef Stalin (257).

Read more about Florian Illies. Liefde in tijden van haat.

Bill Browder. Achtervolgd door de staatsmaffia.

Door Emmanuel Waegemans op di, 07/06/2022 - 08:19

Bill Browder. Achtervolgd door de staatsmaffia. Het waargebeurde verhaal van Russische witwaspraktijken, louche moordaanslagen en de lange arm van Poetin. Amsterdam-Antwerpen, Atlas Contact, 2022, 336 p. ISBN 978 90 450 4257 2 (oorspr. titel : Freezing Order. A True Story of Money Laundering, Murder, and Surviving Vladimir Putin’s Wrath).

Dit boek is het vervolg op Vijand van de Russische staat (zelfde uitgever, 2015), ook toen al een fors boek. Het vertelt met alle details en in geuren en kleuren, zonder enige literaire opsmuk, het spannende verhaal van hoe een buitenlander zich de haat van de machtigste man van Rusland op de hals haalt en er bijna onderdoor gaat. In de grond vertelt het niets nieuws, maar het zet het verhaal voort waar het gestopt was in het eerste boek. Ook deze spannende jaren tonen aan dat het regime in Moskou er alles aan wilde doen om die vervelende buitenlander kaltzustellen. En dat het belangrijk was om diens getuigenis ongeloofwaardig te maken en Browder af te schilderen als een dief, fraudeur en belastingontduiker, toont aan dat hij gênante feiten wereldkundig had gemaakt die Rusland veel schade berokkenden. Bill Browder is namelijk de man die ervoor gezorgd heeft dat de Verenigde Staten de Magnitski-Wet hebben aangenomen. Die stelt dat Russen die op de zwarte lijst van criminelen, witwassers, mensenrechtenschenders terechtkomen, de VS niet meer in mogen en dat hun activa bevroren worden. In het vervolg op zijn eerste boek beschrijft Browder in detail hoe hij er ook in geslaagd is deze wet door heel wat westerse landen te laten goedkeuren. Hoe is een individu erin geslaagd zo’n belangrijke wet erdoor te krijgen?

Browder was een Amerikaanse belegger die in de jaren negentig in Rusland werkte en daar veel geld verdiende aan het opkopen van aandelen van net geprivatiseerde (vroegere staats-) bedrijven die in korte tijd enorm in waarde stegen. Big business, zowel voor Russen, oligarchen, als handige buitenlanders. Maar het begon mis te lopen, toen een van de bedrijven waarvan Browder aandelen had gekocht die terug wilde krijgen en allerlei malafide praktijken ging bedenken. Browder besloot daarop de strijd aan te binden tegen een oligarch die er dan op zijn beurt alles aan deed om de Amerikaan dwars te zitten. Daarbij werd Browder gesteund door de advocaat Sergej Magnitski, die er een erezaak van wilde maken deze onrechtvaardige gang van zaken recht te zetten. Maar dat was zonder de waard gerekend. Op een bepaald ogenblik mocht Browder het land niet meer in en werd hij door de Russische staat van fraude beschuldigd. Later kwam daar de beschuldiging van belastingontduiking bij: Browders firma zou 230 miljoen dollar belastingen ontdoken hebben. Het rare is dat dat precies het bedrag was dat hij over het laatste jaar van zijn activiteiten in Rusland betaald had. Na veel speurwerk in binnen- en buitenland bleek dat enkele corrupte heren die 230 miljoen dollar lekker op hun bil hadden geslagen, maar nu wel Browder beschuldigden van ontduiking. Browder schakelt Magnitski in, die aan veel informatie raakt en onweerlegbaar kan aantonen dat er sprake is van bedrog, corruptie, diefstal van overheidsgelden door de staat. Als Browder alles in de internationale pers brengt en filmjes op you tube plaatst over de corrupte ambtenaren en politierechercheurs is het hek van de dam en beslist de Russische regering af te rekenen met de Amerikaanse pottenkijker. Het tragische einde van het verhaal is dat de Russische advocaat Magnitski crepeert in een smerige Russische gevangenis. Ook dat haalt het wereldnieuws. Geïnterpelleerd door ambassadeurs en journalisten, proberen de Russische autoriteiten – inclusief Poetin en Medvedev - er zich met veel ongeloofwaardige leugens uit te praten, maar de Amerikaanse politieke wereld slikt het niet en uiteindelijk zullen alle misdadigers betrokken bij deze zaak op de zwarte lijst komen en inreisverbod voor de VS krijgen en zullen hun activa bevroren worden.

Dit is in een notendop de kern van het verhaal van Browder. Wie geïnteresseerd is in het verhaal, dat goed en spannend verteld wordt, moet dit boek lezen. Het schetst een schrijnend beeld van hoe in Rusland met de waarheid, het recht én de mensen wordt omgesprongen. Als dit het resultaat van 25 jaar post-sovjet politiek is, die toch de ambitie had te breken met de wanpraktijken van het Sovjetsysteem, dan is dat project grandioos mislukt. Het meest onthutsende is dat ook de hoogste regionen – de president, de premier – mee doen aan deze maskerade van democratie. Want dat is de enige schijn die ze willen ophouden – naar de buitenwereld moet Rusland overkomen als een democratische rechtsstaat. De lezer kan zich vergewissen hoeveel van dit sprookje waar is.

Read more about Bill Browder. Achtervolgd door de staatsmaffia.

Stefan Creuzberger. Das deutsch-russische Jahrhundert. Geschichte einer besonderen Beziehung.

Door Emmanuel Waegemans op wo, 11/05/2022 - 12:04

Stefan Creuzberger. Das deutsch-russische Jahrhundert. Geschichte einer besonderen Beziehung. Hamburg, Rowohlt, 2022, 670 pag. ISBN 978-3-498-04703-0

De auteur is goedgeplaatst om over dit complexe probleem te spreken. Hij doceert geschiedenis aan de universiteit van Rostock, heeft gepubliceerd over de Duitse en Russische geschiedenis in de 20e eeuw en is lid van de Gemeenschappelijke Duits-Russische Historische Commissie.

Zijn dik boek beschrijft heel uitvoerig, maar niet langdradig de turbulente geschiedenis van de betrekkingen tussen twee grote landen, in feite tussen twee dictaturen. Hij begint zijn boek met het verhaal over Ferdinand Theodor von Einem die in Moskou de beste chocolade- en pralinenfabriek van Rusland had opgericht en het tot hofleverancier bracht. De tweede figuur die hij belicht, is die van de ‘Grenzgänger’ (11) Klaus Mehnert, een in Rusland geboren Duitser die vooral in de jaren ’50 en ’60 veel heeft bijgedragen tot een (beter) begrip van de Rus (ik herinner me zijn boek Der Sowjetmensch (1958), dat een bestseller werd). Het is een prelude op de niet gestelde vraag : hoe is het toch verkeerd gelopen tussen beide landen, waarom hebben ze niet constructief kunnen samenwerken ?

In zijn inleiding stelt Creuzberger dat de 20e eeuw op het eerste gezicht de indruk mag wekken dat het de Amerikaanse eeuw is geweest, maar in feite werd al in de 19e eeuw duidelijk dat van de twee buurlanden Duitsland en Rusland een enorme invloed uitging (18). De hele geschiedenis door heeft Rusland enorm veel Duitsers gehad die het land grote diensten bewezen hebben (de chef van de geheime politie onder Nicolaas I Alexander von Benckendorff – het is natuurlijk de vraag of dit zo lovenswaardig is), er waren talrijke dynastieke banden met Duitse vorstenhuizen (de laatste tsaar – Nicolaas II – was getrouwd met een Duitse prinses – ook dat heeft nare gevolgen gehad), de industrie in de late 19e eeuw werd gedomineerd door Duitse ondernemers en firma’s (Siemens, AEG, Thyssen, Krupp), men sprak wel eens over Rusland als een soort ‘Duitse kolonie’ (31). Maar alhoewel de aanwezigheid van Duitsers in tsaristisch Rusland dominant was, zagen veel Russen Duitsland als het ‘Hort autoritärer Großmannssucht und des preußischen Militarismus’ (32). Van de vroegere ‘Wahlverwandtschaft’ bleef aan de vooravond van WO I niet veel meer over (34), germanofobie was schering en inslag. Een rol daarin speelde ook de gerussificeerde Duits-Baltische adel, die hoge posten bekleedde in Rusland, maar die een uitgesproken reactionaire politiek vertegenwoordigde en tegen hervormingen was. De vooruitstrevende krachten in Rusland zagen het wilhelminische Duitsland als het bolwerk tegen liberalisme en revolutie en dus de natuurlijke alliantiepartner van de tsaristische autocratie (39). De Duitsgezinde fractie in de politiek was politiek conservatief. De anti-Russische geschriften van Marx en Engels speelden ook een rol in de anti-tsaristische gevoelens in Duitsland tegen het einde van de 19e eeuw. Voor veel Duitsers was het tsaristische Rusland een achterlijk, barbaars en despotisch geregeerd land, een door knechting en corruptie getekend Aziatisch imperium (42). In het begin van de 20e eeuw kwam daar het slagwoord ‘Russisch gevaar’ bij, vooral het gevolg van de Balkanoorlogen (1912-1913).

Read more about Stefan Creuzberger. Das deutsch-russische Jahrhundert. Geschichte einer besonderen Beziehung.

Pagina's

meer