Pieter Waterdrinker. Tsjaikovskistraat 40. Roman. Amsterdam, Nijgh & Van Ditmar, 2017, 431 p. ISBN 978 90 388 0672 3.

De titel zou de indruk kunnen wekken dat het hier om een misdaadroman gaat : een moord gepleegd in de Tsjajkovskistraat nummer 40. Niets is minder waar en tegelijk is er toch wel iets van waar. Wat zich allemaal afspeelt en afgespeeld heeft op dit adres, in deze straat, in deze stad, is voldoende stof voor een boeiende en meeslepende roman. De roman is verschenen in 2017, naar aanleiding van honderd jaar Russische Revolutie (1917), uitgebroken in de stad waar het verhaal van Waterdrinker zich afspeelt.

Dit verhaal is op zich al een boek waard. Een Nederlander komt, na een blauwe maandag studie Russisch, in de volle perestrojka in de Sovjetunie terecht. Hij moet er in opdracht van Nederlandse hervormden bijbels gaan uitdelen. Een activiteit waar Nederlandse en vooral Amerikaanse missionarissen niet voor terugschrikken. Met duizenden bijbels ging het naar de nu iets laksere controle uitoefenende Sovjetautoriteiten, die de bijbeljongens met hun explosieve ladingen dachten te kunnen ondermijnen. Waterdrinker komt daardoor in contact met allerlei gure Russen die van de vrijheid een graantje denken te kunnen meepikken, maar in feite dikwijls voor eigen zak werken en op de rand van de illegaliteit en criminaliteit naïeve westerlingen bij de neus nemen. Onze ex-slavist houdt er een kater aan over en neemt zich voor om nooit meer naar de USSR terug te keren (35), een vrijblijvende belofte die hij godzijdank niet heeft gehouden. Wat er na zijn terugkeer met hem gebeurt, moet u zelf maar lezen in deze ‘autobiografische vertelling’ : het is een unterhaltsame, goed geschreven, venijnige roman waarin heel wat kennis van het land en universele wijsheden zijn verwerkt. Een ervan is dat ‘deze wereld geregeerd wordt door willekeur’ (9) of dat ‘bij onrust in een land de seks floreert’ (91). Van geschiedfilosofisch niveau is de uitspraak ‘De geschiedenis herhaalt zich niet, de geschiedenis rijmt’ (217, een drietal keer herhaald in dit boek). Persoonlijk is zijn bekentenis dat van de vierentwintig uur die een etmaal telt, er acht zijn om te drinken, acht om te werken en acht om te slapen (389). Dat drinken komt enkele keren aan bod in het boek, maar wordt niet uitgewerkt, wel dat de man met een drankverslaving zat (205), in Rusland niet zo moeilijk. Voor zichzelf is Waterdrinker niet al te mals, hij noemt zichzelf met de woorden van Russen ‘een idioot’ (78), omdat hij bereid is het krankzinnige, jachtige leven te leiden dat de openbloeiende Sovjetunie hem bood en dankzij het welk hij geld kon verdienen of dacht te kunnen verdienen. Een andere keer wordt hij door zijn uitgever ‘een literaire kakkerlak’ (54) genoemd. In alle nederigheid noemt hij zichzelf een ‘ouwehoer’ (77) en wellicht zal hij ‘gozer’ (127) ook wel op zichzelf hebben willen betrekken.

Er staan hier en daar wel minder geslaagde vergelijkingen in het boek, maar anderzijds staat het vol van leuke formuleringen. Over een vrouw zegt hij ‘Ze had een kont als een Boheems buffet’ (15) of ‘De ouderdom gaapte mij aan als een ravijn’ (46) De dolle jaren van de prille ‘democratie’ in de jaren negentig noemt hij de ‘achtbaanjaren’ (208) en de president van die jaren (Jeltsin) is ‘de reus die met een gebalde vuist op een tank de erfenis van Lenin door de plee der historie had getrokken’ (314). Hij citeert het boek Met twee potten pindakaas naar Moskou van Karel van het Reve, maar voegt eraan toe : ‘En vijf potten geduld / En tien potten humor / En honderd potten met geld’ (326).

Volgens Waterdrinker ‘moet een mens gelukkig zijn voor het schrijven van proza’ (145), waaruit we kunnen afleiden dat hij een gelukkige mens is geweest. Na het succes van dit ‘persoonlijk boek over de Russische Revolutie’ (69), dat hij in een moment van vertwijfeling ‘dat pleurisboek over die revolutie’ (369) noemt, geloof je niet meer in zijn bewering ‘De letteren zijn voor mij een schip van bijleg gebleken en de journalistiek is een stervend paard’ (215).

Eigenlijk zit er in dit boek voldoende stof om er een film van te maken : een persoonlijk verhaal (een Nederlander in Rusland die met een Russin trouwt en twee werelden probeert te overbruggen), het verhaal van de instorting van het Sovjetimperium, de geschiedenis van Petersburg. Drie verhaallijnen, mooi met elkaar verweven, nooit vervelend of vergezocht. De persoonlijke invalshoek is hem ingegeven door zijn uitgever, een gouden raad, want anders had hij misschien een van die boeken over Petersburg geschreven waarover ‘fabrieksloodsen vol geleerde werken waren verschenen’ (370).

Wim Coudenys & Patrick Rapoye. Gevallen ver van het vaderland. Russische slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog in België. Ieper, In Flanders Fields Museum, 2021, 132 p. (Nr. 2 in de reeks De Namenlijst)

Het prachtige museum dat aan de Eerste Wereldoorlog gewijd is – In Flanders Fields Museum in het West-Vlaamse Ieper – doet al jaren onderzoek naar de aanwezigheid van buitenlandse soldaten op Belgisch grondgebied tijdens WO I. Eerst werden Italiaanse krijsgevangenen behandeld, nr. 2 van de serie behandelt Russische krijgsgevangenen in België. Het is een ingewikkelde geschiedenis, zoals blijkt uit dit bijzonder goed gedocumenteerde en geïllustreerde boek.

Aan de vooravond van WO leefden ca. 10.000 Russen (of onderdanen van het Russische Keizerrijk) in België. Toen de oorlog uitbrak, kon (of wilde) niet iedereen gerepatrieerd worden, vooral Russische Joden vluchtten – naar Nederland, Frankrijk of Groot-Brittannië, velen bleven achter in het bezette België (12). Helaas is over het lot van de achterblijvers weinig bekend. Een deel werd oorlogsvrijwilliger (14). Er waren ook tientallen Russen uit de Geallieerde legers die sneuvelden op Belgische bodem (22). En dan waren er natuurlijk de Russen die door de Duitsers krijgsgevangen waren gemaakt : van de 2,5 miljoen geallieerde soldaten waren ruim 1,4 miljoen Russen. Ze namen de plaats in van Duitse mannen die onder de wapens moesten (31) en werden slecht behandeld, wat door de tegenstander breed uitgesmeerd werd in de pers (34). Voor België zou dit ca. 14.000 Russische krijgsgevangenen hebben betekend (37, in Noord-Frankrijk zetten de Duitsers ca. 150.000 Russische krijsgevangenen in). In België werden ze ingezet bij de aanleg, het onderhoud en de afbraak van spoorwegen (nodig voor de verbinding met Frankrijk), in de exploitatie van grondstoffen en het industriële potentieel, en ook voor de bouw van militaire objecten (38). Ze werden ondergebracht in werkkampen in de buurt van hun werkplek (42), waar ze volgens persberichten afschuwelijk behandeld werden (43). Ook aan de grens met Duitsland werden ze ingezet, daar mochten ze hout hakken voor de loopgraven en barakken aan het IJzerfront (45). Het zal daarom niet verwonderen dat nogal wat krijgsgevangenen probeerden te ontsnappen – het neutrale Nederland was ‘gedurende de hele oorlog een toevluchtsoord voor Belgische burgers en oorlogsvrijwilligers, ontsnapte geallieerde krijgsgevangenen en Duitse deserteurs’ (46). Ruim 4.000 Russische krijgsgevangen zouden de oversteek gewaagd hebben. Het is niet zo fraai om te lezen dat de befaamde “dodendraad”, de 332 kilometer lange elektrische draad langs de Nederlandse grens, van Knokke tot Vaals, waaraan zo’n 950 mensen het leven lieten, werd aangelegd onder meer met de hulp van Russische krijgsgevangenen.