Jef Last. Het eerste schip op de Newa. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1945, 278 p.

In 1945 publiceerde de bekende Nederlandse schrijver Jef Last de roman Het eerste schip op de Newa.[1] Het boek vertelt de geschiedenis van de eenvoudige Friese jongen Auke Wybes, ‘een stille, flink uit de kluiten gewassen, misschien iets te teerhartige jongen. En niet zo’n klein beetje verliefd’ (18). Verliefd is hij op Romkje Kommerts, de dochter van de burgemeester van het Friese stadje Hindeloopen. Een onmogelijke liefde dus, temeer daar de twee kinderen een verschillend geloof aanhangen. Zij is gereformeerd, hij doopsgezind. Als de opvliegende Auke zich bovendien onmogelijk maakt door een uit de hand gelopen vechtpartij, moet hij het stadje verlaten en trekt hij naar Amsterdam waar hij in de leer gaat bij de matrozen en scheepsbouwers van de Oost-Indische Compagnie.

In de grote handelsmetropool hoort hij verbazingwekkende verhalen over de tsaar van Rusland. Er doen wilde verhalen de ronde over ‘de czaar aller Russen’ die ‘in een ordinaire herberg te Archangel aan één tafel’ had gezeten met Hollandse matrozen en die vodka zoop ‘uit de hals van één en dezelfde fles die rondging’ (38). Een Zaandamse schipper beweert:

Iemand die hem gezien heeft, oordeelt: ‘In zijn manieren ruw als een poldergast, een zuiplap zonder mate, een bruut die zich tussen de bekkesnijders op onze kermissen op zijn gemak zou voelen – en toch gaat er iets van hem uit waardoor men hem onmogelijk een zekere sympathie kan onthouden.’ (41-42) en ‘Hoewel een vorst, maakt hij niet het geringste onderscheid tussen edelen of mensen van geringe afkomst, tussen rijken of armen, ja, hij trekt het gezelschap van de laatsten voor, omdat hij zich met hen, zonder plichtplegingen, menselijker kan onderhouden. Bekwaamheid, ijver en deugd schat hij hoger dan het schoonste blazoen of de dikste buidel, en men zegt dat hij in zijn land voormalige lijfeigenen tot de hoogste posten en tot zijn voornaamste vrienden heeft verheven.’ (42)

Lien Verpoest (red.). Rusland, onveranderlijk anders? Russische identiteit in politiek, cultuur en geschiedenis. Leuven Universitaire Pers, 2019, 175 p. ISBN 978 94 6270 201 1

Eindelijk eens een boek over Rusland dat geen Poetin-boek is. Rusland is immers wel iets meer dan de figuur van deze ene man. Het is trouwens de vraag of hij de dag van vandaag nog wel nummer één is. Steeds meer stemmen (insiders) zeggen dat hij vecht tegen de bierkaai, dat hij staat te roepen (bv. tegen corruptie), maar dat niemand luistert, laat staan hem volgt, dat zijn bevelen niet opgevolgd worden. Een verademing dus – een boek dat niet over de eenzame man in het Kremlin gaat.

Lien Verpoest, hoofddocent geschiedenis aan de KU Leuven en slavist-politicoloog van opleiding, heeft zeven mensen samengebracht die zich buigen over de vraag of Rusland nu echt anders is dan het Westen en zelfs ‘onveranderlijk’ anders? De titel van haar boek herinnert me aan de door sovjetologen dikwijls gestelde vraag of het beleid van de Sovjetunie revolutie of traditie betekende. Wat overwoog in de binnen- en buitenlandse politiek van de Sovjetunie: het nieuwe, het experimentele, het sociale en politieke experiment, of de traditie, het terugvallen op attitudes uit de tsarentijd?

Verpoest begint met te stellen dat Rusland altijd ‘de andere’ geweest is, een duidelijk voorbeeld is het invloedrijke boek La Russie en 1839 van de Franse aristocraat de Custine. De Custine vertrok naar Rusland als monarchist en tegenstander van de Franse Revolutie om er argumenten voor zijn politiek credo te vinden, maar kwam terug als overtuigd voorstander van westerse democratie en parlementarisme. Een ander etiket dat op het land geplakt wordt, is dat het een volk van slaven is (vroeger werd weleens het flauwe grapje gebruikt ‘Slaven zijn slaven’, een grafische woordspeling die trouwens alleen in het Nederlands kan). The Slave Soul of Russia van Daniel Rancour-Laferrière (1995) verwoordt dat het hevigst: Russen willen gedomineerd worden, het zijn masochisten. En Larry Wolff zet in zijn boeiende boek Inventing Eastern Europe (1994) uiteen hoe het begrip Oost-Europa in de eeuw der verlichting ontstond als tegenwicht voor het concept West-Europa, waarbij het laatste natuurlijk beter, ontwikkelder en verfijnder was dan het Oosten. De geschiedenis van de 19^e en 20^e eeuw – Nicolaas I, neerslaan van de Poolse opstand, lijfeigenschap, censuur, Siberië, revolutie, burgeroorlog, terreur, dissidenten - heeft aan dit beeld niets veranderd, maar alleen versterkt.

Bovendien is Rusland sinds de hervormingen van Peter de Grote (eind 17^e-begin 18^e eeuw) altijd gezien als de leerling, de vlijtige, brave leerling die de voorbeelden, de recepten, de ‘richtlijnen’ van de westerse leermeester overneemt. Sinds Tsjaadajev in 1836 zijn Filosofische Brief publiceerde en stelde dat de enige weg voor Rusland om beschaafd te worden de aansluiting bij het Westen, meer bepaald het katholicisme is, is de tweespalt tussen slavofielen (voorstanders van een Russische way of life) en zapadniki (westerlingen) niet meer weg te denken uit het intellectuele discours van Russische intellectuelen en politici. Pas de laatste decennia begint men te denken aan een derde weg, los van de twee voorgaande, de osobyj poetj of Sonderweg.

Na de catastrofale jaren negentig – zeg maar de jaren van banditisme en leegplunderen van ’s lands rijkdom door enkele tientallen oligarchen – ontstond het besef dat Rusland niet meer hoeft te rekenen op het Westen, dat toch maar zijn eigen belangen nastreeft, en beter kan inzetten op eigen krachten, op een eigen weg, die niet langer gedicteerd zal worden door westerse ‘betweters’. Voor sommigen waren de Amerikaanse en westerse sancties na 2014 een zegen voor Rusland: eindelijk moest het land nu eens zijn eigen landbouw gaan ontwikkelen (voor een keer kreeg Zjoeganov van de Communistische Partij van de Russische Federatie gelijk).

In het goed gedocumenteerde eerste hoofdstuk van Lien Verpoest kun je de verschillende stadia nalezen die tussen 1991 en 2019 doorlopen zijn, hoe het land van gehoorzame volgzaamheid is geëvolueerd naar opstandig afhaken, balorig protest tegen betutteling door het Westen. Tegenover de waarden die het Westen verdedigt in zijn contacten met Rusland, stelt Rusland zijn eigen waarden, waarbij m.i. nooit echt goed uiteengezet wordt wat die waarden eigenlijk zijn? Behoren lijfeigenschap, dictatuur, angst en verklikken tot die echt Russische waarden? Russische politici hameren op soevereiniteit, in naam daarvan zou het land recht hebben op zelfbeschikking en niet-inmenging in binnenlandse aangelegenheden (24) – meteen wordt al dat westerse gekanker over mensenrechten en kortwieken van democratie verworpen. Tegenover de bemoeienis van westerse landen stellen ze de ‘spirituele’ (doechovnye) waarden van de Russische wereld: het belang van traditie, natie en staat (26). In dit opzicht is Poetin en zijn gevolg eigenlijk niet origineel: de antiwesterse houding van het Kremlin is niet ontstaan of uitgevonden na 2014, toen Rusland begreep dat het Westen toch geen bakzeil zou halen en de annexatie van de Krim en de oorlog in Oost-Oekraïne toch nooit zou goedkeuren, maar is eigenlijk overgeërfd van rechtse nationalisten en communisten van tijdens het Sovjetregime (26). Verpoest stelt terecht dat het minderwaardigheidscomplex van Rusland in 1991 – wij hebben gefaald, wij zijn de verliezers, het kapitalisme doet het beter – omgeslagen in een superioriteitsgevoel (27). Ook dit is niet nieuw – eigenlijk is het een verwoording van Dostojevski’s messianistische visie dat Rusland de wereld iets te vertellen had, iets wat de wereld zou veranderen, verbeteren en bevrijden. De bekende Nederlandse slavist Karel van het Reve vroeg zich sarcastisch af wanneer dat bevrijdende woord van Rusland nu eindelijk gesproken zou worden. Het gevolg van dit alles is dat Rusland nog alleen ‘welwillende kritiek’ (28) aanvaardt en kritiek op Rusland beschouwt als een aanval op het land, als inmenging in binnenlandse aangelegenheden en als samenzwering.

De kernwoorden zijn nu traditie en patriottisme. De vraag is natuurlijk welke traditie dan in ere moet worden gehouden (verbanning naar Siberië, Goelag, volgzaamheid?) en wat een patriot is? In de 18^e eeuw al publiceerde de maatschappijcriticus Aleksandr Radisjtsjev een Gesprek over wat een zoon des vaderlands is. Ik denk dat het nu niet meer publicabel zou zijn.

In de volgende hoofstukken worden verschillende facetten van dat anders-zijn van Rusland in de verf gezet. Pure verschrikking is het stuk van de Amsterdamse historicus Marc Jansen over de prijs die het Russische volk heeft moeten betalen om een niet-realiseerbare utopie te verwezenlijken – die van een klasseloze, rechtvaardige maatschappij. Tientallen miljoenen mensen zijn voor de bijl gegaan in een sociaal en politiek experiment dat uiteindelijk niet bleek te deugen en in 1991 ten grave is gedragen. Het stuk is niet zo horror als het ijzingwekkende boek De bloedlanden. Europa tussen Hitler en Stalin van Timothy Snyder over de verschrikkingen die Oost-Europa tussen 1939 en 1949 heeft meegemaakt, maar het blijft slikken bij alles wat de Sovjets hun volk hebben aangedaan en waarvoor ze zich nooit verontschuldigd hebben (bv. tegenover de Oekraïeners of Balten). Ook hier moet ik terugdenken aan dat beroemde verhaal van Dostojevski over het kindertraantje: een van zijn romanpersonages zegt - indien het toekomstige geluk van de mensheid gebaseerd zou zijn op één enkel kindertraantje, dan hoef ik dat geluk van u niet. Eén kindertraantje versus tientallen miljoenen slachtoffers van gekraakte en moegetergde burgers.

Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat de autoriteiten het niet meer hebben over de Stalinterreur, over het verraad van Lenin (die met Duits geld de revolutie predikte), over de godsdienstvervolging, de verwoesting van het cultureel erfgoed, maar over de Tweede Wereldoorlog, die ze de Grote Vaderlandse Oorlog noemen, het enige thema waarover alles Russen het eens zijn, het enige onderwerp waarover geen ruzie gemaakt wordt, al kan er heel wat gezegd worden (en wordt er angstvallig gezwegen) over de medeverantwoordelijkheid van Stalin voor het debacle van WO II. Maar dat alles wordt onder de tafel geveegd, ten gunste van het hoera-verhaal over de overwinning op het nazisme (de Russen gebruiken nog altijd de weinig correcte benaming ‘fascisme’ en weigeren halsstarrig het correcte begrip ‘nationaalsocialisme’ te gebruiken, natuurlijk omdat er het woord socialisme in zit en daardoor parallellen met het Sovjetssocialisme gelegd zouden kunnen worden).

In zijn boeiend stuk over de wereld van de muziek in de Sovjetunie maakt Francis Maes, hoogleraar musicologie aan de universiteit van Gent, duidelijk dat de grote componisten – met name Sjostakovitsj – niet alleen jaknikkers waren die slaafs de bevelen van hogerhand uitvoerden, maar vrije, creatieve, onafhankelijke geesten die zich veel konden veroorloven en binnen het kader van het ‘socialistisch realisme’ belangrijke werken konden maken. Het verschil met de precaire situatie van de literatuur in de Sovjettijd springt hier wel in het oog. Sjostakovitsj was m.a.w. ‘zowel slachtoffer als begunstigde van het systeem’ (49). Boeiend is ook dat Maes benadrukt dat muzikanten een hele cultuur van regels-omzeilen gebruikten. ‘Musici waren opmerkelijk beter af dan schrijvers of toneelregisseurs’ (61). Misschien heeft ook een rol gespeeld dat Stalin veel las, maar zich in de muziek opvallend afzijdig hield (62). De conclusie van Maes is duidelijk: de muziek van Sjostakovitsj ‘heeft de Sovjetgeschiedenis op superieure wijze overstegen’ (70).